Το δίλημμα της κοινωνικής δικτύωσης

«Η σταδιακή και ανεπαίσθητη αλλαγή στη συμπεριφορά και την αντίληψη ανθρώπων είναι το προϊόν. Το μοναδικό προϊόν. Αφού μόνο απ’ αυτό μπορούν να βγάλουν λεφτά. Αλλάζοντας τι κάνεις, πώς σκέφτεσαι, ποιος είσαι»… Αυτή η ατάκα ανήκει σ’ έναν από τους «πρωταγωνιστές» του ντοκιμαντέρ, τον Jaron Lanier, που θεωρείται ο «πατέρας» της εικονικής πραγματικότητας. Ίσως είναι και το ζουμί. Άλλωστε, στο σύνολό του το ντοκιμαντέρ μάς υπενθυμίζει πώς τα social media άλλαξαν μέσα σε μια δεκαετία την επικοινωνία, την οικονομία, την ενημέρωση, την κοινωνία. Άλλαξαν το πώς κάνουμε διακοπές, πώς διασκεδάζουμε, πώς φλερτάρουμε, πώς κοινωνικοποιούμαστε, εκτόξευσαν την ανασφάλεια, ρευστοποίησαν την αυτοπροβολή και την αυτοεπιβεβαίωση καλλιεργώντας στερεότυπα, μετέτρεψαν την ενημέρωση σε «σκρολάρισμα»... Στην αρχή «μας έδωσαν 15 λεπτά δημοσιότητας», στη συνέχεια «μας έκαναν διάσημους σε 15 ανθρώπους», τελικά «μας διαβεβαίωσαν ότι μπορούμε να ερμηνεύουμε τον κόσμο με βάση τις 15 στενότερες επαφές μας»…

Όλοι οι «ειδικοί» που συμμετέχουν στο ντοκιμαντέρ απαριθμούν γλαφυρά τους τρόπους με τους οποίους οι μηχανές αναζήτησης, τα social media και η άμεση πληροφορία που μεταδίδεται σε αυτά χρησιμοποιούνται για να αλλάξουν με δυσδιάκριτους τρόπους τη συμπεριφορά μας, έτσι ώστε να μας οδηγήσουν προς την κατεύθυνση για την οποία έχει πληρώσει κάποιος διαφημιστής ή κάποια πολιτική δύναμη. Γι’ αυτό και οι εφαρμογές αυτές αποδείχθηκαν ιδιαίτερα χρήσιμες στη χειραγώγηση των χρηστών τους, κάτι που φαίνεται και από το πώς αξιοποιούνται στους ανταγωνισμούς μεταξύ ιμπεριαλιστικών δυνάμεων (π.χ. ΗΠΑ-Ρωσία), πώς τις χειρίζονται διάφορες κυβερνήσεις (π.χ. διακοπή ή περιορισμοί πρόσβασης σε επιλεγμένες εφαρμογές και αντίστροφα, ώθηση στη χρήση τους, όπως στη Μιανμάρ, όπου το Facebook προ-εγκαθίσταται σε όλα τα κινητά).

Οι «πρωταγωνιστές» του ντοκιμαντέρ επισημαίνουν πως τα social media έχουν διαδραματίσει καίριο ρόλο στις «κοινωνικές αναταραχές». Μάλιστα, ο σκηνοθέτης παρουσιάζει πλάνα από τα «Κίτρινα Γιλέκα» στο Παρίσι μέχρι την εκλογική νίκη του ακροδεξιού Μπολσονάρο στη Βραζιλία και ομάδες που θεωρούν πως η Γη είναι επίπεδη (!), επιδιώκοντας να επιβεβαιώσει πως όλα αυτά τα …«κινήματα» οργανώθηκαν και πήραν έκταση μέσω των ΜΚΔ. Πέρα από τη σαθρή εξίσωση κάθε κινητοποίησης και διεκδίκησης με ακροδεξιά - «τραμπικά» στοιχεία που επιχειρείται για προφανείς λόγους, μιας και το Netflix είναι γνωστό για τα …«δημοκρατικά» του αισθήματα, το κύριο που χρειάζεται να επισημάνουμε είναι ότι όλα αυτά τα δήθεν αυθόρμητα -μέσω social media- «κινήματα» έχουν αποδειχθεί ότι καθόλου αυθόρμητα δεν ήταν. Πάντα το χεράκι τους έβαζαν ιμπεριαλιστικά κέντρα και επιχειρηματικά συμφέροντα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, η λεγόμενη «Αραβική Άνοιξη» που κατέληξε σε «χειμώνα» για τους λαούς, σε αιματοβαμμένη χούντα και επεμβάσεις, οι «αγανακτισμένοι» που γρήγορα ξεφούσκωσαν έχοντας προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες στο σύστημα κ.ο.κ.

Συνήθως, τέτοια «κινήματα» στηρίζονται και ενθαρρύνονται από μηχανισμούς, με στόχο την ενσωμάτωση, την πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης. Γι’ αυτό και η όποια κριτική επιχειρήθηκε στις συγκεκριμένες πλευρές του ντοκιμαντέρ άφηνε επικίνδυνα απ’ έξω το βασικό: Ότι τα social media δεν οδηγούν στην πολιτικοποίηση, πόσο μάλλον στη ριζοσπαστικοποίηση. Θα ήταν αυτοκτονικό για τους ιδιοκτήτες των μεγάλων αυτών επιχειρηματικών ομίλων. Η κατεύθυνση του κινήματος, η διάρκεια και η αποτελεσματικότητά του κρίνονται από τη ζωντανή συμμετοχή και συζήτηση, την καθοριστική συλλογική οργάνωση και δράση του λαού και της πρωτοπορίας του να βάλουν στο στόχαστρο τον πραγματικό αντίπαλο, που γεννά τις ανισότητες, την εκμετάλλευση και την αδικία: Τους καπιταλιστές και την εξουσία τους.

Η συζήτηση για τον ρόλο που παίζουν τα ΜΚΔ στις ζωές μας έχει πια έρθει στο προσκήνιο. Σε έρευνα που διεξήχθη το 2018 σε χρήστες ΜΚΔ¹, προέκυψε ότι το 40% των συμμετεχόντων είχαν διαγράψει τον λογαριασμό τους σε τουλάχιστον μία τέτοια πλατφόρμα λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης προς τις εταιρείες στις οποίες ανήκουν. Το «κοινωνικό δίλημμα» δεν μας λέει κάτι καινούριο. Ωστόσο, η απήχησή του δείχνει ότι ο προβληματισμός γύρω από τις επιπτώσεις που έχει η χρήση των ΜΚΔ εντείνεται.

Στο ντοκιμαντέρ δεν προτείνεται κάποια ουσιαστική λύση στο πρόβλημα, εκτός από κάποιες γελοιότητες του τύπου «να κλείσουμε τις ειδοποιήσεις», «να χρησιμοποιούμε το ευρωπαϊκό Qwant αντί του Google» και διάφορες προτάσεις για το πώς θα μπορούσαν αυτές οι εταιρείες να ελεγχθούν μέσω αυστηρότερης φορολογίας.

Η πραγματική λύση, όμως, βρίσκεται κρυμμένη στα λεγόμενά τους. Είναι στο χέρι του χρήστη να προστατεύσει τον εαυτό του, φροντίζοντας να έχει αντικειμενική γνώση για τον ρόλο και τη λειτουργία των ΜΚΔ ή ακόμα και επιλέγοντας να μην τα χρησιμοποιεί. Η στάση αυτή δεν προέρχεται από μια γενικότερη απόρριψη και φόβο για τη συγκεκριμένη τεχνολογία, αλλά από το πώς αυτή αξιοποιείται στο πλαίσιο του καπιταλισμού. Σε μια άλλη κοινωνία, όπου ο σκοπός της παραγωγής δεν θα είναι το κέρδος, αλλά η κάλυψη των λαϊκών αναγκών, θα μπορεί η τεχνολογία που κινεί σήμερα και τα ΜΚΔ, να δημιουργήσει νέες, τεράστιες δυνατότητες στην παραγωγή, να αξιοποιηθεί στην επικοινωνία, την εκπαίδευση, την ιατρική, τον πολιτισμό, γενικότερα στην κοινωνική οργάνωση.