200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 (Β' μέρος)

Δευ, Μαρ 1, 2021
Thumb_Istoria_200_Xronia_Epanastasi_B

Συνεχίζουμε το αφιέρωμα στην Επανάσταση του 1821, μια Επανάσταση που αν και έγινε πολλά χρόνια πριν, υπηρέτησε την κοινωνική εξέλιξη και κίνησε ένα βήμα μπρος την Ιστορία. Στο προηγούμενο άρθρο μας απασχόλησε ο χαρακτήρας της επανάστασης καθώς και η δημιουργία του ελληνικού αστικού κράτους. Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε τον ρόλο των κοινωνικών δυνάμεων της εποχής έναντι της Επανάστασης.
Η επανάσταση του 1821 διαδραματίστηκε σε μια περίοδο που συντελούνταν αλλαγές στην κοινωνία. Από τη μία η αστική τάξη εξελισσόταν σε μια ανερχόμενη δύναμη που αποκτούσε ολοένα και περισσότερη οικονομική ισχύ και από την άλλη οι φεουδαρχικοί θεσμοί και η κυριαρχία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είχαν αρχίσει να κλονίζονται και να αμφισβητούνται, οδηγώντας έτσι σε μια σειρά από κοινωνικές αλλαγές.
Σε αυτές τις αλλαγές όμως δεν ήταν όλοι μαζί… Ο καθένας είχε διαφορετικά συμφέροντα με βάση την θέση που είχε στην κοινωνία και στην παραγωγή. Αυτή ακριβώς η θέση ήταν που καθόρισε και τη στάση που κράτησαν οι διαφορετικές κοινωνικές δυνάμεις απέναντι στην επανάσταση, ακόμα και τις συμμαχίες που διαμορφώθηκαν με άλλα κράτη.

Ποιοι και γιατί συμμετείχαν και ηγήθηκαν στην Επανάσταση του 1821;

Η ιδέα της επανάστασης γεννήθηκε από την ανερχόμενη αστική τάξη, δηλαδή από τους εμπόρους, τους πλοιοκτήτες, τους τραπεζίτες κλπ, καθώς αυτοί ήταν που είχαν άμεσο συμφέρον από την ανατροπή του Σουλτάνου και των φεουδαρχικών δεσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εφόσον μόνο έτσι θα μπορούσαν να αποκτήσουν τον πρώτο λόγο σε ένα νέο κράτος, όπου θα υπηρετούσε πρώτα και κύρια τα δικά τους συμφέροντα. 

«η γενναία σύλληψη και η γενναιοτέρα έναρξη» της Επανάστασης, ανήκε «στη μέση τάξη, την εμπορική ιδίως»,

Ιωάννης Φιλήμων, επαναστάτης

 

Ας δούμε όμως αναλυτικά ποιος ήταν ο ρόλος της εκάστοτε κοινωνικής ομάδας στην Επανάσταση του 1821.

Αστική Τάξη:

Η αστική τάξη ήταν αυτή που ηγήθηκε της επανάστασης. Συγκεκριμένα, η ελληνική αστική τάξη εκείνη την περίοδο μέσα από το εμπόριο και τη ναυτιλία έχει αρχίσει να συγκεντρώνει στα χέρια της πλούτο και δύναμη και να αποκτά ιδιαίτερα συμφέροντα και σκοπούς. Όσο όμως δυνάμωναν, τόσο το φεουδαρχικό πλαίσιο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας γινόταν ασφυκτικό γι’ αυτήν, καθώς μέσα σε αυτό οι αστοί αναγκάζονταν να πληρώνουν υψηλούς φόρους, δεν είχαν ισχυρές πολιτικές θέσεις, ενώ η περιουσία τους δεν προστατευόταν, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να εξασφαλίσουν την περαιτέρω ανάπτυξή τους, εφόσον η οικονομική τους δύναμη δεν ταυτιζόταν και με πολιτική εξουσία. Έτσι οι αστοί άρχισαν να διεκδικούν μια ριζική αλλαγή της κοινωνίας. Μια αλλαγή που θα τους επέτρεπε να αναπτυχθούν όπως ήθελαν, που θα έκανε εκείνους κυρίαρχους.

 

Λαός

Ο λαός αποτέλεσε τον κύριο όγκο των ένοπλων επαναστατικών δυνάμεων και έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη της επανάστασης. Οι φτωχοί αγρότες, τεχνίτες, ναυτικοί κλπ ήταν, που με θάρρος και ανιδιοτέλεια, άφησαν τα εργαλεία της δουλειάς τους και ρίχτηκαν στη μάχη με βασικά όπλα, τη λαχτάρα τους γιαλευτεριά αλλά και την ανάγκη τους για επιβίωση! Ο φτωχός λαός έδωσε την ψυχή του στην Επανάσταση! Παλεύοντας να ανατρέψει την τυραννία, όχι μόνο των ξένων Οθωμανών, αλλά και των ντόπιων δυναστών του.

 

Κλέφτες και Αρματωλοί

Αν και δεν ήταν οι ίδιοι που πήραν την πρωτοβουλία, υπήρξαν πολύτιμοι εμπειροπόλεμοι μαχητές της Επανάστασης, καθώς είχαν και οι ίδιοι συμφέρον από την ανατροπή του Σουλτάνου και των γαιοκτημόνων.

Οι κλέφτες συγκεκριμένα ήταν φτωχοί αγρότες που κατέφευγαν στα βουνά κυνηγημένοι από τους Οθωμανούς και τους κοτζαμπάσηδες, ενώ από την άλλη πλευρά οι αρματωλοί ήταν πρώην κλέφτες που οι Οθωμανοί τους έδιναν χάρη με αντάλλαγμα να φυλάττουν τα ορεινά σύνορα και να κυνηγάνε τους πρώην «συναδέλφους» τους, ληστές.

«Η ανισότητα, η ανέχεια, η δυστυχία, είναι δημιουργήματα όχι του υπέρτατου όντος, αλλά των κρατούντων…Γιατί και εμείς να μην αποτινάξουμε όχι μόνο τον ζυγό των Τούρκων, αλλά και των αρχόντων;»

από τους αγρότες της Άνδρου.

 

Η γνωστή σε όλους μας Φιλική Εταιρία υπήρξε η επαναστατική οργάνωση που δημιούργησε η αστική τάξη, προκειμένου να οργανώσει και να εδραιώσει την επανάσταση.

Η Φιλική Εταιρία έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία της Επανάστασης του 1821. Τα μέλη της δούλεψαν ακούραστα για να πείσουν και άλλους να μη φοβούνται το φοβερό και τρομερό Σουλτάνο, να πιστέψουν στη δύναμη τους και να ξεσηκωθούν για τη λευτεριά.

Οι επαναστατικές ιδέες της επηρεάστηκαν από το κίνημα του Διαφωτισμού απ’ όπου, η ανερχόμενη αστική τάξη διατύπωσε τις θέσεις της. Για τους διαφωτιστές όλοι οι άνθρωποι έπρεπε να έχουν το δικαίωμα στη ζωή, στην ιδιοκτησία, στην ισότητα απέναντι στον νόμο, της ελεύθερης σκέψης και έκφρασης.

 

Η Εκκλησία

Η συντριπτική πλειοψηφία της Εκκλησίας, κυρίως του ανώτερου κλήρου, τάχθηκε από την αρχή εναντίον της επανάστασης. Την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι Σουλτάνοι είχαν ορίσει την Εκκλησία επικεφαλής όλων των χριστιανών, δίνοντάς της σημαντικές εξουσίες και προνόμια, όπως να συλλέγει φόρους, να απονέμει δικαιοσύνη, κλπ. Σε αντάλλαγμα, εκείνη ήταν υπεύθυνη απέναντι στον Σουλτάνο για να κρατά τους χριστιανούς, πιστούς και υπάκουους. Έτσι, στα κηρύγματά της έλεγε πως «ο σουλτάνος είναι εκπρόσωπος του Θεού στη Γη»! Άρα η αντίσταση σε αυτόν ήταν αμαρτία! Έτσι κατά την Επανάσταση, στάθηκε απέναντι, παίζοντας ενεργό αντεπαναστατικό ρόλο. Ο ίδιος ο Πατριάρχης αφόρισε τους επαναστάτες. Πολλοί απλοί παπάδες, ωστόσο, πήραν μέρος στην Επανάσταση, ακόμα και με το όπλο στο χέρι!

did_you_know

Το «κρυφό σχολείο» δεν υπήρξε ποτέ. Είναι μύθος... Η εκπαίδευση των χριστιανών δεν είχε απαγορευτεί. Υπεύθυνη ήταν η Εκκλησία, που όμως δεν ενδιαφερόταν και πολύ, γι' αυτό και τα σχολεία ήταν ελάχιστα...

 

Κοτζαμπάσηδες

Οι κοτζαμπάσηδες ήταν μεγάλοι Έλληνες γαιοκτήμονες, που κατείχαν και θέσεις τοπικών αρχόντων (στη κατώτερη και μέση βαθμίδα της οθωμανικής διοίκησης).Στην Επανάσταση, οι κοτζαμπάσηδες στάθηκαν απέναντι, καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία τους εξασφάλιζε μεγάλη δύναμη και πλούτο! Επιπλέον, εφόσον ξεζούμιζαν, σε συνεργασία με τους Οθωμανούς, τους συμπατριώτες τους στη δουλειά και τους φόρους, φοβούνταν μήπως οι επαναστατημένοι αγρότες στρέψουν τα όπλα και εναντίον τους! Κάποιοι από αυτούς, ωστόσο, στήριξαν την Επανάσταση, αφού, ασχολούμενοι και αυτοί με το εμπόριο, είχαν έρθει πιο κοντά στην αστική τάξη και συμμερίζονταν τους σκοπούς της.

 

Οι Φαναριώτες

Οι Φαναριώτες ήταν κάπως διχασμένοι απέναντι στην Επανάσταση. Από τη μία συμφωνούσαν με τους σκοπούς της Επανάστασης, καθώς ήταν κι αυτοί αστοί, από την άλλη είχαν σημαντικά προνόμια και θέσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που φοβόντουσαν ότι θα έχαναν σε περίπτωση που αποτύγχανε η Επανάσταση.

 

Ο Βρετανός περιηγητής και αρχαιολόγος Ουίλιαμ Τζελ είχε γράψει χαρακτηριστικά:

«Οι Έλληνες μεταξύ τους λένε, ότι τρεις είναι οι πληγές του τόπου τους, οι παπάδες (πρώτοι αυτοί), οι κοτζαμπάσηδες (δεύτεροι), και οι Τούρκοι (τελευταίοι)».

«Εμφύλιος»: τι ακριβώς συνέβη;

Όπως είδαμε δεν είχαν όλοι τα ίδια συμφέροντα πριν από την Επανάσταση. Οι κοτζαμπάσηδες για παράδειγμα είχαν προνόμια από την εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας, πχ. το να συλλέγουν αυτοί τους φόρους. Τα προνόμια αυτά ήθελαν να κρατήσουν και στο νέο κράτος που δημιουργήθηκε μετά τη Επανάσταση.
Οι αστοί, από την άλλη, δεν ήθελαν να φτιάξουν ένα κράτος που θα έμοιαζε στο παλιό. Ήθελαν ένα κράτος σύγχρονο, που θα εξυπηρετούσε πρώτα απ’ όλα τα δικά τους συμφέροντα. Δεν ήθελαν, για παράδειγμα, οι φόροι να πηγαίνουν στα σεντούκια των κοτζαμπάσηδων, αλλά να αξιοποιούνται για να φτιάχνονται δρόμοι, λιμάνια και οτιδήποτε άλλο θα εξυπηρετούσε τις δουλειές τους στο εμπόριο και στη ναυτιλία.
Αυτός, λοιπόν, ήταν ο λόγος που υπήρξαν συγκρούσεις ανάμεσα στους επαναστατημένους  Έλληνες, αυτό που ονομάζουμε «εμφύλιος». Τα διαφορετικά συμφέροντα ήταν αυτά που προκάλεσαν τις διαμάχες για το ποιος θα έχει τον πρώτο λόγο στην Επανάσταση και επομένως και ποιος θα αποφάσιζε για το τι κράτος θα φτιαχνόταν μετά.

Οι Έλληνες ήταν μόνοι τους σε αυτή την Επανάσταση;

Η περίοδος που ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση ήταν μια εποχή γενικότερης ανάπτυξης επαναστατικών κινημάτων ανά τον κόσμο. Πολλοί από εκείνους που μετείχαν σε αυτά τα κινήματα στήριξαν την ελληνική επανάσταση. Έτσι με το ξέσπασμα της Επανάστασης εκατοντάδες άνθρωποι ξεκίνησαν από την Ευρώπη, ακόμα και από τη μακρινή Αμερική για να πολεμήσουν στο πλευρό των επαναστατημένων Ελλήνων. Ο ηρωισμός των επαναστατών αλλά και τα δραματικά γεγονότα της Επανάστασης προκάλεσαν ιδιαίτερη συγκίνηση και συμπάθεια σε πολλούς φιλέλληνες του εξωτερικού, οι οποίοι στάθηκαν και διέθεσαν από υλικούς πόρους μέχρι και τη ζωή τους στον σκοπό της Επανάστασης του 1821.

 

Πολλοί ιστορικοί αναφέρουν ότι ο ρόλος των ξένων ήταν πολλαπλός κατά την διάρκεια της ελληνικής επανάστασης. Πέρα από τους φιλέλληνες, με τον ίδιο σχεδόν τρόπο αναφέρονται και στις λεγόμενες «Μεγάλες Δυνάμεις», παρουσιάζοντάς τες ως προστάτιδες της ελληνικής επανάστασης και του ελληνικού κράτους.

 

Είναι ενδεικτικό το τι διαβάζουμε στα σχολικά βιβλία:

«Οι Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία), παρακινημένες από δικούς τους λόγους, αποφάσισαν (συνθήκη του Λονδίνου, 6 Ιουλίου 1827) την ειρήνευση και τη δημιουργία ελληνικού κράτους.»

Είναι όμως έτσι; Ποια ήταν η στάση των ξένων δυνάμεων απέναντι στην Επανάσταση;

Παρ’ όλο που ο ρόλος των ξένων δυνάμεων ήταν σημαντικός στην εξέλιξη της επανάστασης και στη δημιουργία του ελληνικού αστικού κράτους, αφού για παράδειγμα η Ρωσία, επέτρεψε στη Φιλική Εταιρία να δρα στα εδάφη της, ενώ η Βρετανία ανέπτυξε σχέσεις δανεισμού με το ελληνικό κράτος, αυτή η συμβολή δε θα ήταν απολύτως τίποτα χωρίς τον επαναστατημένο λαό και την αποφασιστικότητά του να απαλλαχθεί τόσο από τους ξένους αλλά και από τους εγχώριους καταπιεστές του.

 

Είναι ενδεικτικό ότι οι ίδιες δυνάμεις άλλαξαν στάση κατά της διάρκεια της Επανάστασης.

 

Η Ρωσία, η οποία ενώ στην αρχή ευνόησε τη δράση των επαναστατών και της Φιλικής Εταιρίας, στη συνέχεια στράφηκε εναντίον, επιτρέποντας ακόμα και στα οθωμανικά στρατεύματα να εισβάλουν στη Μολδοβλαχία για να καταπνίξουν την επανάσταση.

 

Η Αγγλία, αρχικά, είχε ταχθεί ενάντια στην Επανάσταση, φοβούμενη ότι αυτή θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της Ρωσίας. Στη συνέχεια όμως κι ενώ η βρετανική αστική τάξη είχε ήδη αναπτύξει οικονομικούς δεσμούς με τμήματα των ελλήνων αστών θεωρώντας ότι μπορούσε να ευνοηθεί από τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ελληνικού αστικού κράτους, συνηγόρησε υπέρ της Επανάστασης.

Τι έπαιξε τελικά καθοριστικό ρόλο;

Ήταν η αντοχή της ίδιας της Επανάστασης, που άλλαξε τα δεδομένα και δημιούργησε νέα. Και αυτή την αντοχή οι επαναστάτες της κέρδισαν με το σπαθί τους στα πεδία των μαχών.